YẾM - ÁO GIAO LÃNH

Yếm xinh

Thời xưa, yếm thường được gọi là áo giao lãnh, vốn là thường phục của người đàn bà đất Việt. Yếm đã đi vào những câu ca dao, tục ngữ, những câu thơ lãng mạn, những câu chuyện tình vương vấn với những mảnh yếm thắm lụa đào của một nàng gái đẹp…

“Một thương tóc bỏ đuôi gà/ Hai thương ăn nói mặn mà có duyên/Ba thương má lúm đồng tiền/Bốn thương răng nhánh hạt huyền kém thua/ Năm thương cổ yếm đeo bùa…”



Những người đẹp nằm nghiêng, nửa thực nửa ảo, gợi nhớ đến một thiếu nữ ngủ ngày của thi sĩ Hồ Xuân Hương làm cho quân tử dùng dằng đi chẳng dứt. Những chiếc lưng trần, chỉ có một sợi dây yếm hững hờ như không có.

Những bờ vai thon, nuột nà, những ngón tay đẹp như bước ra từ nhạc của Trịnh Công Sơn: “Từng ngón xuân nồng, bàn tay em năm ngón anh ru ngàn năm…”

Hoa và thanh âm không lời

Người và hoa, khó có thể nói vẻ đẹp nào hấp dẫn hơn. Dường như cả hai cần phải có nhau, để tăng thêm sức gợi cảm và qua tên những loài hoa gợi tâm trạng của những nàng trong tranh.



Sen tàn, sen nở, sen búp, sen trễ nải như chính người đang suy ngẫm, sen rơi từng cánh vương vất hiện hữu bên người.

Cầm đàn, mà không đánh đàn, nhưng dường như, ta vẫn thấy đâu đây thanh âm của từng phím đàn. Đàn tính, đàn tỳ bà, đàn đáy, đàn nguyệt… được những ngón tay thon nâng niu. Hai vẻ đẹp, một của sự hiện hữu, một của vô hình, nhưng tất cả, đang tràn đầy cảm xúc trong tranh của Phạm Mai Châu.



Những vạt áo dài tinh khôi, sống động, căng đầy sức xuân đời tươi trẻ. Vẻ đẹp của người con gái xưa, nhưng nét đẹp lại rất hiện đại.

Một mình giữa Đẹp

Nụ thanh xuân e ấp đằng sau mỗi chiếc yếm dường như mong manh mà ẩn chứa cả vũ trụ bí ẩn, thúc giục sự sống cần được cảm nhận và khám phá trong cõi tạm này. Áo giao lãnh, yếm thắm, váy mùa non thô nhuộm bùn, chiếc áo choàng cũng nâu non, tạo nên một cõi sang trọng, hiện đại, đẹp đến ngẩn ngơ.



Với phong cách siêu thực mang tính Á Đông, gợi người xem cảm nhận cái đẹp giữa ranh giới hư ảo, Phạm Mai Châu, họa sĩ lãng tử tâm sự: “Tôi muốn miêu tả vẻ đẹp xưa của người con gái Việt trong trang phục cổ truyền, âm thanh của kiến trúc xưa, hoa lá cỏ cây, ánh sáng và không gian mây trời. Cũng giống như tâm trạng con người, cũng thay đổi, biểu hiện vui buồn. Sự hài hòa giữa ánh sáng, âm thanh của thiên nhiên và vẻ đẹp của con người là đề tài của nhiều tác giả và mỗi người thể hiện nó với cảm nhận và sự tưởng tượng riêng của mình”.
Lan Anh



(Vitinfo) Áo yếm là một thứ trang phục (nội y) không thể thiếu của người phụ nữ Việt xưa. Nó là một tấm vải hình thoi hoặc hình vuông có sợi dây để quàng vào cổ và buộc vào sau lưng, được dùng như một dạng áo trong để che ngực. Áo yếm thường được mặc chung với áo tứ thân.


Người Việt Nam vốn thân quen với tà áo dài truyền thống, một nét văn hóa dân tộc đặc sắc trong trang phục truyền thống được lưu truyền từ bao đời nay. Thế rồi ta bắt gặp hình ảnh chiếc áo yếm trong những vần thơ, những câu ca dao Việt Nam. Nó đã trở thành một chủ đề quán xuyến quen thuộc, tạo nên sự lãng mạn và đáng yêu cho những câu thơ ca tình tứ của dân tộc.

Yếm còn trở thành nguồn cảm hứng cho biết bao thế hệ thi sĩ Việt. Tác giả bài "Chùa Hương" khi tả một cô thiếu nữ đẹp đang lên chùa đã viết

"Em đeo giải yếm đào
Quần lĩnh áo the mới
Tay cầm nón quai thao".

Một số nhà nghiên cứu cho rằng chiếc yếm được ra đời là để tôn lên cái lưng ong vốn được xem là một nét đẹp của người phụ nữ trong văn hóa Việt Nam. Theo quan niệm truyền thống của người Việt, một cô gái đẹp là phải có cái lưng được thắt đáy nhỏ nhắn như cái lưng ong. Người Việt xưa cho rằng những cô gái với cái lưng ong không chỉ mang một dáng hình đẹp mà còn có đầy đủ tất cả những đức hạnh của một người vợ, người mẹ. Chúng ta có câu ca dao:

Đàn bà thắt đáy lưng ong
Đã khéo chiều chồng lại khéo nuôi con.

Hình dạng của chiếc áo yếm có thể là đã được thay đổi theo thời gian nhưng nó lần đầu tiên được ghi nhận vào thế kỷ 12 dưới triều Lý. Vào thế kỷ 18-19, chiếc áo yếm có hình vuông vắt chéo trước ngực, góc trên khoét tròn làm cổ, hai đầu của lỗ đính mẩu dây để cột ra sau gáy. Nếu cổ tròn gọi là yếm cổ xây, cổ nhọn đầu hình chữ V gọi là yếm cổ xe, đáy chữ V mà sẻ sâu xuống gọi là yếm cổ nhạn.

Không phổ biến như tà áo dài truyền thống, nhưng áo yến nay cũng đã đi dần vào đời sống hiện đại của người dân Kinh Bắc, mang lại nét dịu dàng và quyến rũ cho người con gái. Dưới đây là một số hình ảnh triển lãm chiếc áo yếm - thêm phần mặn mà cho nền văn hóa Việt Nam


Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều.


Thầy u mình với chúng mình chân quê




Hôm qua em đi tỉnh về
Đợi em ở mãi con đê đầu làng


Nào đâu cái yếm lụa sồi?
Cái dây lưng đũi nhuộm hồi sang xuân?

Yếm, đã đẹp, lại còn lôi cuốn ở nét vừa kín vừa hở, vừa lạ vừa quen. Áo yếm xuất hiện từ bao giờ không ai rõ, chỉ biết rằng nó đã có mặt trong cuộc sống của người dân Việt từ rất xa xưa. Nó được mặc bởi phụ nữ Việt ở mọi tầng lớp giai cấp xã hội, từ các tôn nữ công chúa nơi thâm cung, các phu nhân tiểu thư của những gia đình quý tộc, đến những người phụ nữ bình dân tần tảo, vất vả sớm hôm để nuôi chồng, nuôi con.

Cuộc cách mạng áo yếm xảy ra vào thế 20 khi các kiểu áo Tây phương xâm nhập vào Việt Nam với sự ra đời của rất nhiều kiểu yếm mới lạ. Màu sắc áo yếm nói lên khá nhiều về người chủ của nó:

Người lao động đồng ruộng mặc yếm màu nâu bằng vải thô. Con gái nhà gia giáo thì mặc yếm nhiều màu trang nhã và kín đáo. Người lớn tuổi mặc yếm màu thẫm. Kiểu yếm màu sặc sỡ, cổ khoét sâu thì ít người dùng, chỉ những người như kiểu thị Màu mới dám xài. Áo yếm thường được dùng kết hợp với áo cánh hoặc áo dài, mặc với nón quai thao, khăn nhiễu và khăn mỏ quạ.









Yếm đào là vật dụng không thể thiếu của người con gái thời xưa. Các cô gái thường mặc yếm đào vào tuổi dậy thì, khi họ bắt đầu chú ý đến bản thân và biết làm đẹp cho mình. Cùng với nón thúng vai thao, cùng với áo tứ thân, khăn mỏ quạ, quần nái, yếm thắm mang lại cho người thiếu nữ vẻ đẹp dịu dàng, yểu điệu, tha thướt, giản dị mà rất mặn mà, duyên dáng và đằm thắm.

Ca dao dân ca khai thác triệt để hình ảnh yếm đào khiến nó trở thành một môtíp quen thuộc. Trong tình yêu, dải yếm đào là ấn tượng của lần đầu gặp gỡ:

Hỡi cô mặc áo yếm hồng
Đi trong đám hội có chồng hay chưa



Đây là lời ngỏ làm quen rất tự nhiên và rất tình tứ của chàng trai. Trong đám hội nhộn nhịp, vui vẻ thế sao anh chỉ thấy có cô “mặc áo yếm hồng”? Vẻ đẹp của người con gái gây ấn tượng mạnh với chàng trai, để rồi chàng cất tiếng hỏi “có chồng hay chưa”. Hai câu ca dao thoạt nghe như một lời chọc ghẹo bâng quơ, nhưng đọc kỹ ta lại thấy được cái rạo rực, chờ mong hồi hộp của chàng trai. Sau lời ướm hỏi là niềm mong ước:

Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về Nam Định với anh thì về



Có một cuộc gặp gỡ khác, trong một khung cảnh khác:

Cô kia yếm trắng lòa lòa
Lại đây đập đất trồng cà với anh
Bao giờ cà chín cà xanh
Anh cho một quả để dành mớm con.



Có cách trả công nào đặc biệt hơn thế? Vừa trả công vừa gợi lên thiên chức làm mẹ của cô gái. Chàng trai tỏ ra rất láu cá nhưng rất tinh tế, chắc chắn rằng cô gái không phật lòng trước cách bày tỏ tình cảm rất dễ thương này. Dù cho cô gái có “đập đất trồng cà với anh” hay không thì những lời ca dao tình tứ kia cũng đủ xua tan cái mệt nhọc trong lao động.

Sau những cuộc gặp gỡ ấy là nỗi nhớ nhung, mong đợi:
Mình về mình có nhớ chăng
Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình
Ta về ta cũng nhớ mình
Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao



Rất hợp logic bởi vì có “dải yếm” - ấn tượng đầu tiên thì mới có sự chú ý của “ta” về “mình”, rồi mới có lời ngỏ và nảy sinh tình cảm. Yếm thắm ở đây như cái cầu nối giữa “ta” và “mình”. Và rồi nỗi nhớ chuyển dần thành ước muốn:

Ở gần mà chẳng sang chơi
Để em ngắt ngọn mùng tơi bắc cầu
Mùng tơi chẳng bắc được đâu
Em cởi dải yếm bắc cầu anh sang

Có người con gái nhớ người yêu muốn “bắc cầu mồng tơi” nhưng chàng trai không chịu, phải là “cầu dải yếm” kia. Đến đây, dải yếm trở thành vật tin, là nhịp cầu nối đưa “anh” và “em” xích lại gần nhau. Cô gái hóa giải nỗi nhớ của mình như thế, còn anh thì lấp đầy nỗi nhớ bằng cách


Thuyền anh ngược thác lên đây
Mượn đôi dải yếm làm dây kéo thuyền.



Dải yếm mảnh mai như thế làm sao kéo được thuyền? Đây thực ra chỉ là cách nói đầy ẩn ý, thể hiện mong ước của chàng trai. Anh không ngại khó khăn gian khổ, chỉ sợ tình em không hướng về anh. Tình yêu là động lực mạnh mẽ, kỳ diệu để anh vượt qua thử thách. Tình yêu ở đây không bị ràng buộc bởi danh vọng, nghi lễ giáo lý. Và chính họ, nam nữ thanh niên nông thôn, dám nói lên tiếng nói đích thực của lòng mình.
Và khi họ đến với nhau thì dải yếm lại như cầu nối, sợi dây vô hình gắn kết tình cảm của họ:
Trời mưa trời gió kìn kìn
Đắp đôi dải yếm hơn nghìn chăn bông

Cũng có những tình yêu không thành. Đôi trai gái không trách móc nhau mà ao ước, vừa cháy bỏng vừa rất đáng thương:

Kiếp sau đừng hóa ra người
Hóa ra dải yếm buộc người tình nhân

Dải yếm đi theo suốt quãng đời thiếu nữ, chứng kiến, chia sẻ biết bao vui buồn trong bước thăng trầm của cuộc đời. Rồi dải yếm cũng chứng kiến sự ra đi của tuổi xuân thì, chỉ còn lại lo toan thường nhật của cuộc sống gia đình:

Gái một con trông mòn con mắt
Gái hai con, con mắt liếc ngang
Ba con cổ ngoảnh, răng vàng
Bốn con quần áo đi ngang khét mù
Năm con tóc rối tổ cu
Sáu con yếm trụi, váy dù vắt ngang

Dẫu biết đó là quy luật của cuộc sống, bài ca dao cũng không ngăn nổi tiếng thở dài tiếc nuối:

Khi xưa ở với mẹ cha
Một năm chín yếm xót xa trong lòng
Từ khi em về nhà chồng
Chín năm một yếm, em lật trong ra ngoài


Hết hội hè, đình đám, hết những câu hát trao duyên, hết cả những câu thề nguyền. Dòng chảy cuộc đời cuốn họ đi, lấm lem với cuộc sống gia đình, rồi tuổi xuân qua đi lúc nào không hay. Chỉ còn lại sự hy sinh âm thầm, những lo lắng chật vật của cuộc sống.

Dải yếm đào vừa là hình ảnh trực tiếp, vừa là hình ảnh gián tiếp thể hiện thành công đề tài tình yêu trong ca dao Việt Nam. Dải yếm đã “đặc tả” tương đối đầy đủ, trọn vẹn, sâu sắc những cung bậc phức tạp của tình yêu - nguồn cảm hứng muôn đời của thi ca nhân loại.

Dải yếm đào hôm nay chỉ còn tồn tại trong chúng ta như ký ức đẹp đẽ về vẻ đẹp của người phụ nữ thời xưa. Nếu mỗi chúng ta không có ý thức bảo tồn, gìn giữ thì nét đẹp văn hóa ấy sẽ mất đi trong những lễ hội truyền thống.